ابومحمد مُصلِح بن عَبدُالله معروف به شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی در سال‌های اول سده هفتم هجری حدوداً در سال ۶۰۶ ه. ق در شهر شیراز متولد شد. خانواده‌اش از عالمان دین بودندو سعدی خود در این مورد می‌گوید: همه قبیله من، عالمان دین بودند / مرا معلم عشق تو، شاعری آموخت. سعدی سال‌ها در مرکز علم آن زمان جهان اسلام یعنی نظامیه بغداد که ورود هرگونه‌اندیشه فلسفی یونانی به آن ممنوع بوده است، درس خوانده و از دیگر عوامل مؤثر بر آثار سعدی می‌توان علاوه بر فضای اسلامی قرن ششم و تحصیل سعدی در مدرسه علمیه بغداد، به بهره‌مندی وی از محضر استادان قرآنی و نیز تسلط وی به زبان عربی و آیات و احادیث قرآنی اشاره کرد.

این شاعر نام‌آور فارسی مانند دیگر گویندگان و نویسندگان پارسی گوی به طرق گوناگون از قرآن و حدیث بهره برده است. گاه از بخشی از آیه یا حدیث گاه به معنی و مفهوم آن‌ها و گاه با تلمیح و اشاره به یک واژه، به آن دو گوهر آسمانی، سخن خود را گرانقدر ساخته است.

بهره‌گیری از کلام خدا در تلمیح‌های ادبی

استفاده بسیار زیاد و شایسته از آیات و روایات قرآنی و مفاهیم آن از ویژگی‌های آثار سعدی شیرین سخن است. در ادب فارسی کمتر شاعری را می‌توان پیدا کرد که در اشعارش به اندازه سعدی از قرآن و روایات تأثیر گرفته باشد. شیخ اجل از همان ابتدای بوستان و گلستان و غزلیات، تسلط بی‌نظیر خود را به کلام الله و احادیث نشان می‌دهد.

در واقع الگوی اصلی سعدی در آثارش قرآن است و بهره‌گیری از تلمیح‌های ادبی و اشاره‌های مستقیم و غیر مستقیم به آیات و مفاهیم قرآنی از ویژگی‌های سخن سعدی است و توجه وی به آیات قرآن، بهره‌گیری از نوعی حکمت شرعی و نبوی است. در ادامه برخی از شواهد و مستندات قرآنی را در این مورد بررسی می‌کنیم.

طاعتش موجب قربت است

در مقدمه گلستان مفاهیم حمد و ستایش، تقرب، پروردگار و عجر انسان ذکر می‌شود و در پایان آیه ۱۳ سوره مبارکه سبا می‌آید: «اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُکراً وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِی الشَّکورُ»

سعدی در دیباچۀ گلستان می‌گوید: «طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت» که طاعتش موجب قربت است به آیه شریفه ۱۳ از سوره حجرات اشاره دارد: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ؛ گرامی‌ترین شما در نزد خدا پرهیزگارترین شماست». و به شکر اندرش مزید نعمت: اشاره به این آیه است: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ؛ اگر سپاس بگذارید بر نعمت شما می‌افزایم». (ابراهیم/۷)

همچنین در بیتی دیگر می‌خوانیم: اگر بنده کوشش کند بنده‌وار / عزیزش بدارد خداوندگار

این بیت ترجمه دقیقی است از آیه ۹۶ سوره مریم که می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّا؛ هر کس‌ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد خدا برایش دوستی (در بین مردم) قرار می‌دهد.»

صانع حی توانا

در قرآن کریم بسیار به صناعت خداوندگار اشاره شده است. سعدی نیز در اشعارش در این خصوص گفته است:

اول دفتر به نام ایزد دانا / صانع پروردگار حی توانا

از درخشندگی و بنده نوازی / مرغ هوا را نصیب و ماهی دریا

از همگان بی‌نیاز و بر همگان مشفق / از همه عالم نهان و بر همه پیدا

که اشاره دارد به آیات زیادی از جمله «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ…؛ قدرت الهی را [بنگرید] که هر چه را محکم و استوار پدید آورد». (نمل/ ۸۸)

سبـحـان مـن یمیت و یحیی / و لا الـه الا هـو الذی خلق الارض و السّماء.»

بیت فوق برگرفته از این آیات است: «لا اِلهَ اِلاّ هُوَ یُحیی وَ یُمیتُ فَامِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ…؛ معبودی جز او نیست، زنده می‌کند و می‌میراند. پس، به خدا و فرستاده اوایمان‌آورید». (اعراف/ ۱۵۸)

و «خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعَالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ؛ آسمان‌ها و زمین را به حق آفریده است، او والاتر از آن است که چیزی را شریک او سازند». (نحل/ ۳)

گل از خار است و ابراهیم از آزر

داستان‌های قرآنی بسیار در ادبیات فارسی آمده‌اند و حتی به ضرب المثل‌ها راه یافته‌اند. سعدی نیز در اشعارش به برخی از داستان‌های قرآنی اشاره کرده است. به طور مثال می‌خوانیم:

چو کنعان را طبیعت بی‌هنر بود / پیمبر زادگی قدرش نیفزود

هنر بنمای اگر داری نه گوهر / گل از خار است و ابراهیم از آزر

این ابیات نیز، به آیات ۴۷ـ ۴۶ از سوره هود اشاره دارد که در آن ماجرای کنعان، فرزند کافر حضرت نوح(ع) مطرح شده است.

در مجموع بیش از ۱۲۰۰ مورد در آثار سعدی شیرازی به داستان‌های مختلف قرآنی اشاره شده است و از این میان شیخ اجل در گلستان ۱۰۲ مورد و در بوستان ۱۱۵ آیات قرآنی را به صورت آشکار آورده است و به طور تقریبی در گلستان ۷۰ مورد حدیث نبوی و در بوستان ۵۲ مورد از احادیث را مورد استفاده قرار داده است. اساس تأثیرپذیری سعدی از قرآن استفاده مستقیم از آیات نیست بلکه او مفاهیم آموزه‌های قرآن را در آفرینش فضای اشعار و حکایت‌ها به کار می‌گیرد و می‌توان گفت که بیان هنری سعدی بیش از هر چیز مدیون قرآن است.